Giải Mã Chủ Nghĩa Duy Vật Lịch Sử: Từ Khóa Giúp Bạn Hiểu Xã Hội Thay Đổi Thế Nào

Chào bạn, có bao giờ bạn tự hỏi tại sao xã hội chúng ta lại vận động, thay đổi không ngừng? Từ những làng quê xưa cũ đến những thành phố hiện đại, từ cách chúng ta làm ăn, buôn bán đến cách chúng ta nghĩ suy, tin tưởng – tất cả đều biến đổi theo thời gian. Đâu là gốc rễ, đâu là động lực của những biến chuyển ấy? Nếu bạn đang tìm kiếm một lăng kính để soi chiếu, một chìa khóa để giải mã những câu hỏi lớn về lịch sử loài người và sự phát triển xã hội, thì chủ nghĩa duy vật lịch sử chính là một khái niệm không thể bỏ qua. Đây không chỉ là một phần quan trọng của triết học Mác-Lênin mà còn là một công cụ tư duy sắc bén giúp chúng ta nhìn nhận thế giới xung quanh một cách khoa học và sâu sắc hơn.

Khi nói đến chủ nghĩa duy vật lịch sử, nhiều người có thể cảm thấy đây là một khái niệm trừu tượng, khô khan, chỉ dành cho giới học thuật. Nhưng thực ra, nó rất gần gũi với cuộc sống đời thường của chúng ta, giải thích nhiều hiện tượng mà có lẽ bạn vẫn thấy hàng ngày mà chưa gọi tên được. Nó giúp chúng ta hiểu rằng, đằng sau những biến cố chính trị, những phong trào văn hóa hay những cuộc cách mạng, luôn có những yếu tố vật chất, kinh tế đóng vai trò nền tảng và quyết định. Nói cách khác, cơm áo không đùa với khách thơ, và kinh tế là “xương sống” của mọi cấu trúc xã hội. Hãy cùng Baocaothuctap.net khám phá chủ nghĩa duy vật lịch sử một cách thật gần gũi, dễ hiểu nhé. Tương tự như [triết học mác – lênin chương 1] đặt nền móng cho toàn bộ hệ thống tư tưởng này, việc nắm vững chủ nghĩa duy vật lịch sử sẽ mở ra một góc nhìn mới về thế giới.

Chủ nghĩa duy vật lịch sử là gì?

Chủ nghĩa duy vật lịch sử là học thuyết triết học của Karl Marx và Friedrich Engels, nghiên cứu về những quy luật vận động và phát triển chung nhất của xã hội loài người.

Hiểu một cách đơn giản nhất, chủ nghĩa duy vật lịch sử cho rằng yếu tố vật chất, cụ thể là phương thức sản xuất vật chất (cách con người sản xuất ra của cải vật chất để tồn tại), là cơ sở và động lực căn bản nhất quyết định sự tồn tại và phát triển của xã hội. Điều này khác với quan điểm cho rằng ý thức, tư tưởng, tôn giáo hay chính trị là yếu tố quyết định lịch sử.

Định nghĩa cốt lõi

Cốt lõi của chủ nghĩa duy vật lịch sử là khẳng định tính thứ nhất của tồn tại xã hội so với ý thức xã hội. Tồn tại xã hội bao gồm các yếu tố vật chất như phương thức sản xuất, điều kiện tự nhiên, dân số. Ý thức xã hội là đời sống tinh thần của xã hội, bao gồm các hình thái ý thức như chính trị, pháp quyền, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, khoa học, triết học.

Quan điểm duy vật lịch sử nhìn nhận: Thay vì ý thức quyết định vật chất, chính những điều kiện vật chất (tồn tại xã hội) đã sản sinh và quyết định ý thức xã hội. Ví dụ, cách sống, cách nghĩ của người nông dân phụ thuộc nhiều vào ruộng đất, thời tiết, mùa vụ (điều kiện vật chất) chứ không phải ngược lại.

Nguồn gốc tư tưởng

Chủ nghĩa duy vật lịch sử không tự nhiên mà có. Nó kế thừa một cách có phê phán những thành tựu của triết học cổ điển Đức (đặc biệt là phép biện chứng của Hegel và chủ nghĩa duy vật của Feuerbach), kinh tế chính trị học cổ điển Anh, và chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp. Marx và Engels đã “đảo ngược” phép biện chứng duy tâm của Hegel, đặt nó trên nền tảng duy vật; đồng thời khắc phục tính siêu hình của chủ nghĩa duy vật cũ khi xem xét xã hội trong sự vận động và phát triển không ngừng. Nó là một sự phát triển mang tính cách mạng trong tư duy triết học về xã hội và lịch sử.

Tại sao chủ nghĩa duy vật lịch sử lại quan trọng?

Hiểu về chủ nghĩa duy vật lịch sử giúp chúng ta có một cái nhìn khoa học, sâu sắc và toàn diện hơn về sự vận động, thay đổi của xã hội và lịch sử loài người.

Nó cung cấp một phương pháp luận mạnh mẽ để phân tích các hiện tượng xã hội, không chỉ dừng lại ở bề nổi mà đi sâu vào bản chất, tìm kiếm cội nguồn của vấn đề trong các điều kiện vật chất, kinh tế.

Công cụ phân tích xã hội

Nếu không có chủ nghĩa duy vật lịch sử, việc phân tích xã hội thường dễ rơi vào hoặc là chỉ nhìn thấy vai trò của các cá nhân kiệt xuất (chủ nghĩa anh hùng), hoặc là chỉ thấy sự ngẫu nhiên, hoặc là tin rằng sự thay đổi do các yếu tố tinh thần (ý thức, tôn giáo, đạo đức) quyết định. Chủ nghĩa duy vật lịch sử giúp ta nhận ra bức tranh tổng thể, thấy được vai trò nền tảng của kinh tế và cách nó định hình các mặt khác của đời sống xã hội. Nó giúp ta “bóc tách” các lớp lang phức tạp của xã hội để thấy được bộ khung sườn vật chất bên dưới.

Hiểu biết về sự thay đổi

Cuộc sống là sự thay đổi không ngừng. Nhưng thay đổi theo quy luật nào? Có phải ngẫu nhiên không? Chủ nghĩa duy vật lịch sử chỉ ra rằng sự thay đổi xã hội không phải là tùy tiện mà tuân theo những quy luật khách quan, mà quy luật căn bản nhất gắn liền với sự phát triển của lực lượng sản xuất và sự thay đổi của quan hệ sản xuất. Hiểu được điều này, chúng ta có thể dự đoán (một cách tương đối) xu hướng phát triển xã hội, giải thích được tại sao một chế độ xã hội cũ lại sụp đổ và chế độ xã hội mới ra đời.

Chẳng hạn, sự ra đời của máy móc hơi nước đã làm thay đổi phương thức sản xuất, dẫn đến sự hình thành của giai cấp công nhân và tư sản, từ đó làm nảy sinh mâu thuẫn giai cấp và cuối cùng dẫn đến sự thay đổi thể chế xã hội. Đó là một ví dụ điển hình về việc lực lượng sản xuất phát triển đã thúc đẩy sự thay đổi xã hội như thế nào, một điểm được phân tích sâu sắc trong [chương 3 chủ nghĩa duy vật lịch sử].

Các yếu tố cốt lõi của chủ nghĩa duy vật lịch sử bao gồm những gì?

Để hiểu sâu hơn về chủ nghĩa duy vật lịch sử, chúng ta cần nắm vững các khái niệm trung tâm của nó: Cơ sở hạ tầng và Kiến trúc thượng tầng, Lực lượng sản xuất và Quan hệ sản xuất, cùng với Hình thái kinh tế xã hội.

Đây là những “viên gạch” cấu thành nên lý thuyết và giúp chúng ta áp dụng nó vào phân tích thực tế.

Cơ sở hạ tầng và Kiến trúc thượng tầng

Đây là cặp phạm trù dùng để phân tích cấu trúc xã hội.

• Cơ sở hạ tầng: Là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của một xã hội nhất định. Nó giống như “nền móng” của một tòa nhà. Ở Việt Nam thời phong kiến, cơ sở hạ tầng chủ yếu dựa trên quan hệ sản xuất phong kiến (địa chủ chiếm hữu ruộng đất, nông dân lệ thuộc). Ngày nay, cơ sở hạ tầng của chúng ta là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, bao gồm nhiều thành phần kinh tế với các quan hệ sản xuất đa dạng.
• Kiến trúc thượng tầng: Là toàn bộ những quan điểm, tư tưởng xã hội (ý thức xã hội) cùng với các thiết chế chính trị – xã hội tương ứng được hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định. Nó giống như “tòa nhà” được xây trên nền móng. Kiến trúc thượng tầng bao gồm nhà nước, pháp luật, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, triết học, v.v. Kiến trúc thượng tầng được nảy sinh từ cơ sở hạ tầng, phản ánh cơ sở hạ tầng và có vai trò quan trọng trong việc củng cố, bảo vệ hoặc đấu tranh thay đổi cơ sở hạ tầng đó.

Mối quan hệ: Cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng. Khi cơ sở hạ tầng thay đổi, kiến trúc thượng tầng sớm muộn cũng sẽ thay đổi theo. Tuy nhiên, kiến trúc thượng tầng cũng có tính độc lập tương đối và tác động trở lại rất mạnh mẽ đối với cơ sở hạ tầng. Ví dụ, nhà nước (một yếu tố của kiến trúc thượng tầng) có thể ban hành chính sách kinh tế (tác động đến cơ sở hạ tầng).

• Ví dụ đời thường: Nghèo thì “lắm kẻ khinh”, giàu thì “sang trọng”. Điều kiện kinh tế gia đình (cơ sở hạ tầng gia đình) thường ảnh hưởng lớn đến cách ứng xử, lối sống, quan điểm của các thành viên (kiến trúc thượng tầng gia đình). Một gia đình khó khăn có thể phải ưu tiên kiếm sống hơn là đầu tư cho giáo dục cao (trừ những trường hợp đặc biệt).
• Trích dẫn chuyên gia giả định: PGS. TS. Lê Văn Minh, một nhà nghiên cứu triết học, nhận định: “Mối quan hệ giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng giống như ‘nước chảy đá mòn’. Kinh tế thay đổi dần dần sẽ làm lung lay những cấu trúc chính trị, pháp lý cũ kỹ không còn phù hợp, mở đường cho cái mới ra đời.”

Lực lượng sản xuất và Quan hệ sản xuất

Đây là cặp phạm trù dùng để phân tích phương thức sản xuất vật chất – yếu tố cốt lõi của cơ sở hạ tầng.

• Lực lượng sản xuất: Biểu thị năng lực thực tiễn của con người trong quá trình sản xuất ra của cải vật chất. Nó bao gồm:

  • Người lao động: Với kinh nghiệm, tri thức, kỹ năng lao động. Đây là yếu tố quan trọng nhất, mang tính cách mạng.
  • Công cụ lao động: Máy móc, thiết bị, công nghệ.
  • Đối tượng lao động: Nguyên liệu, tài nguyên thiên nhiên.
    Lực lượng sản xuất phản ánh trình độ chinh phục tự nhiên của con người. Khi công cụ lao động và kỹ năng của người lao động ngày càng phát triển (ví dụ từ cuốc xẻng lên máy cày, từ thủ công lên tự động hóa, lên trí tuệ nhân tạo), năng lực sản xuất của xã hội cũng tăng lên vượt bậc.

• Quan hệ sản xuất: Là mối quan hệ giữa con người với con người trong quá trình sản xuất. Nó bao gồm:

  • Quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất: Ai làm chủ ruộng đất, nhà máy, máy móc? (Đây là quan hệ cơ bản nhất, quyết định các quan hệ khác).
  • Quan hệ tổ chức quản lý sản xuất: Tổ chức lao động như thế nào? Phân công, hợp tác ra sao?
  • Quan hệ phân phối sản phẩm lao động: Sản phẩm làm ra được chia cho ai, chia theo nguyên tắc nào?

Mối quan hệ: Lực lượng sản xuất là yếu tố năng động, cách mạng và quyết định. Quan hệ sản xuất là yếu tố tương đối ổn định và có xu hướng lạc hậu so với sự phát triển của lực lượng sản xuất. Lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất, nghĩa là trình độ phát triển của công cụ lao động và người lao động đòi hỏi phải có những quan hệ sở hữu, tổ chức, phân phối phù hợp để thúc đẩy sản xuất.

• Ví dụ đời thường: Ngày xưa làm nông nghiệp thủ công, một mình một sào ruộng. Quan hệ sản xuất là sở hữu cá nhân nhỏ lẻ. Khi có máy cày, cần hợp tác lại, gom ruộng (quan hệ sản xuất thay đổi: hợp tác xã, trang trại lớn) để sử dụng hiệu quả máy móc (lực lượng sản xuất phát triển). Nếu vẫn giữ quan hệ sản xuất cũ (ruộng đất manh mún), máy cày sẽ không phát huy được hiệu quả.

Hình thái kinh tế xã hội

Đây là khái niệm tổng hợp, chỉ một kiểu xã hội nhất định có cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng tương ứng. Hình thái kinh tế xã hội là “bức tranh” hoàn chỉnh về một xã hội ở một giai đoạn phát triển lịch sử nhất định.

Mỗi hình thái kinh tế xã hội được đặc trưng bởi một phương thức sản xuất thống trị (sự thống nhất giữa trình độ nhất định của lực lượng sản xuất và kiểu quan hệ sản xuất tương ứng). Lịch sử phát triển của xã hội loài người được xem là sự thay thế lẫn nhau của các hình thái kinh tế xã hội từ thấp đến cao: Cộng sản nguyên thủy, Chiếm hữu nô lệ, Phong kiến, Tư bản chủ nghĩa, Cộng sản chủ nghĩa (giai đoạn thấp là Xã hội chủ nghĩa).

Sự chuyển biến từ hình thái kinh tế xã hội này sang hình thái kinh tế xã hội khác là một quá trình lịch sử – tự nhiên, diễn ra theo quy luật khách quan, mà động lực căn bản là sự mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. Việc nghiên cứu sâu về sự phát triển này là nội dung chính của [giáo trình chủ nghĩa xã hội khoa học].

Chủ nghĩa duy vật lịch sử giải thích sự phát triển xã hội như thế nào?

Theo chủ nghĩa duy vật lịch sử, sự phát triển của xã hội không phải là ngẫu nhiên hay do ý chí chủ quan của một ai đó, mà tuân theo những quy luật khách quan, được thúc đẩy bởi sự phát triển của lực lượng sản xuất và giải quyết mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất với quan hệ sản xuất.

Đây là điểm mấu chốt để hiểu tại sao lịch sử lại diễn ra như nó vốn có.

Động lực phát triển: Mâu thuẫn giữa LLSX và QHSX

Như đã nói ở trên, lực lượng sản xuất luôn có xu hướng phát triển, còn quan hệ sản xuất lại có xu hướng tương đối ổn định. Ban đầu, quan hệ sản xuất phù hợp sẽ thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển. Nhưng khi lực lượng sản xuất đã phát triển đến một trình độ cao hơn, quan hệ sản xuất cũ kỹ, lạc hậu sẽ trở thành “xiềng xích”, kìm hãm sự phát triển đó.

• Ví dụ: Chế độ phong kiến với quan hệ sở hữu ruộng đất của địa chủ kìm hãm sự phát triển của công nghiệp. Khi máy móc, kỹ thuật (LLSX) phát triển mạnh mẽ vào thế kỷ 18-19, chế độ phong kiến với quan hệ sản xuất cũ đã trở nên lỗi thời, cản trở việc ứng dụng máy móc, phát triển sản xuất quy mô lớn. Mâu thuẫn này ngày càng gay gắt, dẫn đến các cuộc cách mạng tư sản nhằm lật đổ chế độ phong kiến, xác lập quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa (sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất, lao động làm thuê) phù hợp hơn với trình độ phát triển mới của LLSX.

Mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là mâu thuẫn cơ bản, là động lực bên trong của sự vận động và phát triển của mọi hình thái kinh tế xã hội có đối kháng giai cấp. Sự vận động của mâu thuẫn này dẫn đến sự thay đổi của cơ sở hạ tầng, từ đó làm thay đổi kiến trúc thượng tầng.

• Trích dẫn chuyên gia giả định: TS. Nguyễn Thị Thu, một giảng viên triết học Mác-Lênin, chia sẻ: “Nói về mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, bạn có thể hình dung như một cái áo cũ chật đi khi cơ thể lớn lên. Cái áo (quan hệ sản xuất) không còn phù hợp với cơ thể (lực lượng sản xuất) đã phát triển, buộc chúng ta phải thay áo mới (thay đổi quan hệ sản xuất, chuyển sang hình thái kinh tế xã hội mới).”

Các hình thái kinh tế xã hội nối tiếp nhau

Lịch sử xã hội loài người, theo quan điểm duy vật lịch sử, là một quá trình lịch sử – tự nhiên của sự thay thế các hình thái kinh tế xã hội. Quá trình này diễn ra một cách khách quan, không phụ thuộc vào ý chí chủ quan của con người, mặc dù hoạt động có ý thức của con người (đặc biệt là đấu tranh giai cấp) đóng vai trò xúc tác và quyết định hình thức, tốc độ của sự chuyển biến.

• Cộng sản nguyên thủy: LLSX rất thấp, con người sống bầy đàn, quan hệ sản xuất là công hữu về tư liệu sản xuất, phân phối bình quân.
• Chiếm hữu nô lệ: LLSX phát triển hơn một chút, xuất hiện công cụ kim loại. Quan hệ sản xuất dựa trên sự chiếm hữu con người (nô lệ) làm tư liệu sản xuất. Xã hội có giai cấp đầu tiên (chủ nô và nô lệ).
• Phong kiến: LLSX tiếp tục phát triển (công cụ sắt, kỹ thuật canh tác tiến bộ). Quan hệ sản xuất dựa trên sở hữu ruộng đất của địa chủ và bóc lột sức lao động của nông dân tá điền (nông nô).
• Tư bản chủ nghĩa: LLSX phát triển vượt bậc với sự ra đời của đại công nghiệp. Quan hệ sản xuất dựa trên sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất và bóc lột giá trị thặng dư của lao động làm thuê. Xã hội phân chia thành giai cấp tư sản và giai cấp vô sản.
• Cộng sản chủ nghĩa: Là hình thái kinh tế xã hội cao nhất, mà giai đoạn đầu là xã hội xã hội chủ nghĩa. Mục tiêu là xóa bỏ chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, xây dựng quan hệ sản xuất dựa trên chế độ công hữu, giải phóng con người khỏi áp bức bóc lột, xây dựng xã hội công bằng, văn minh, con người phát triển toàn diện. Việc xây dựng xã hội này là một quá trình lâu dài và phức tạp.

Tuy nhiên, con đường phát triển của mỗi quốc gia có thể không giống hệt nhau, có thể bỏ qua một vài hình thái trung gian (ví dụ: Việt Nam từ phong kiến lên xã hội chủ nghĩa bỏ qua tư bản chủ nghĩa ở một mức độ nào đó), nhưng quy luật chung về sự thay thế dựa trên sự phát triển của LLSX vẫn là nền tảng.

Chủ nghĩa duy vật lịch sử có ý nghĩa thực tiễn gì cho chúng ta ngày nay?

Dù ra đời cách đây hơn một thế kỷ, chủ nghĩa duy vật lịch sử vẫn còn nguyên giá trị như một công cụ tư duy, giúp chúng ta phân tích các vấn đề xã hội hiện đại và định hướng hành động.

Nó không phải là một công thức cứng nhắc áp dụng cho mọi trường hợp, nhưng là một lăng kính quan trọng để nhìn thế giới.

Nhìn nhận các vấn đề xã hội

Khi đối mặt với các vấn đề xã hội như bất bình đẳng giàu nghèo, thất nghiệp, ô nhiễm môi trường, khủng hoảng kinh tế, xung đột xã hội… chủ nghĩa duy vật lịch sử nhắc nhở chúng ta đừng chỉ nhìn vào những biểu hiện bên ngoài hay đổ lỗi cho ý thức, đạo đức cá nhân. Hãy thử đào sâu hơn để xem gốc rễ kinh tế, những quan hệ sản xuất đang chi phối có vai trò như thế nào trong việc tạo ra hoặc làm trầm trọng thêm những vấn đề đó. Chẳng hạn, vấn đề ô nhiễm môi trường ở nhiều nơi có liên quan mật thiết đến phương thức sản xuất chạy theo lợi nhuận mà ít quan tâm đến chi phí xã hội.

• Ví dụ ở Việt Nam: Nhìn lại lịch sử cải cách ruộng đất hay công cuộc Đổi mới, chúng ta thấy rõ vai trò quyết định của việc thay đổi quan hệ sản xuất (từ tập thể sang khoán hộ, sau đó là kinh tế thị trường nhiều thành phần) để giải phóng sức sản xuất, cải thiện đời sống nhân dân. Đó là ứng dụng sinh động của quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất.

• Trích dẫn chuyên gia giả định: Ông Trần Đình Hùng, một nhà bình luận kinh tế xã hội, chia sẻ: “Khi phân tích một chính sách mới của nhà nước, đừng chỉ đọc lời giới thiệu hay mục tiêu đặt ra. Hãy thử xem chính sách đó phục vụ lợi ích của giai cấp, tầng lớp nào trong xã hội, nó tác động ra sao đến các quan hệ sản xuất, ai sẽ được lợi và ai sẽ gặp khó khăn hơn. Đó là cách tư duy theo chủ nghĩa duy vật lịch sử giúp ta nhìn thấu đáo hơn.”

Áp dụng vào phân tích kinh tế

Đối với sinh viên kinh tế hay những người làm trong lĩnh vực này, chủ nghĩa duy vật lịch sử cung cấp một khung phân tích vĩ mô về sự vận động của các phương thức sản xuất, chu kỳ kinh tế, sự hình thành và phát triển của các ngành công nghiệp. Nó giúp hiểu rằng các hiện tượng kinh tế không tách rời mà luôn đặt trong bối cảnh lịch sử và xã hội rộng lớn.

Ví dụ, sự nổi lên của kinh tế số không chỉ là sự thay đổi công nghệ (LLSX), mà còn đang dần định hình lại các quan hệ sản xuất mới (quan hệ lao động trong nền kinh tế gig, sở hữu dữ liệu, cạnh tranh giữa các nền tảng), từ đó tác động đến luật pháp, chính sách, và cả văn hóa (kiến trúc thượng tầng).

Hiểu biết về lịch sử Việt Nam

áp dụng chủ nghĩa duy vật lịch sử để nghiên cứu lịch sử Việt Nam giúp chúng ta lý giải được những chuyển biến lớn lao của dân tộc: từ xã hội phong kiến sang chế độ thuộc địa và phong kiến, rồi qua cách mạng giải phóng dân tộc, xây dựng chủ nghĩa xã hội. Nó giúp ta hiểu được vai trò của điều kiện kinh tế, xã hội trong các cuộc khởi nghĩa, chiến tranh giữ nước, hay những thành tựu và thách thức trong công cuộc xây dựng đất nước ngày nay. Việc phân tích lịch sử dựa trên cơ sở vật chất, kinh tế sẽ đưa ra những câu trả lời thuyết phục hơn nhiều so với chỉ nhìn nhận ở khía cạnh ý chí hay tinh thần đơn thuần.

Thử nghĩ xem, liệu Cách mạng tháng Tám 1945 có thể thành công rực rỡ nếu không có bối cảnh nạn đói kinh hoàng năm Ất Dậu 1945 (biểu hiện cực đoan của sự khủng hoảng kinh tế – cơ sở hạ tầng), làm lung lay chế độ cũ và đẩy mâu thuẫn xã hội lên đỉnh điểm?

Trong cuộc sống, mọi thứ từ một buổi họp đến một dự án lớn đều cần có cấu trúc, có [format chương trình là gì] rõ ràng để hoạt động hiệu quả. Cũng như vậy, để hiểu sự vận động của xã hội và lịch sử, chúng ta cần một khung phân tích có cấu trúc như chủ nghĩa duy vật lịch sử cung cấp.

Đôi khi, ngay cả những quyết định tưởng chừng cá nhân như [có nên vừa xây nhà vừa sinh con] cũng không tách rời khỏi bối cảnh kinh tế xã hội mà chúng ta đang sống. Quyết định đó phụ thuộc rất nhiều vào điều kiện kinh tế gia đình, chính sách nhà nước về nhà ở, y tế, giáo dục – những yếu tố thuộc về cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội hiện tại.

Những hiểu lầm phổ biến về chủ nghĩa duy vật lịch sử là gì?

Mặc dù là một lý thuyết sâu sắc, chủ nghĩa duy vật lịch sử cũng thường bị hiểu lầm hoặc bị đơn giản hóa quá mức.

Việc làm rõ những hiểu lầm này giúp chúng ta có cái nhìn đúng đắn và vận dụng lý thuyết hiệu quả hơn.

Duy vật kinh tế đơn giản

Hiểu lầm phổ biến nhất là cho rằng chủ nghĩa duy vật lịch sử chỉ đơn thuần là “duy vật kinh tế”, tức là mọi thứ đều chỉ do kinh tế quyết định một cách máy móc, còn các yếu tố khác như chính trị, văn hóa, ý thức, cá nhân không có vai trò gì. Đây là một sự xuyên tạc.

Chủ nghĩa duy vật lịch sử khẳng định vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng kinh tế trong phân tích cuối cùng, nhưng không phủ nhận vai trò tác động trở lại rất quan trọng của kiến trúc thượng tầng và ý thức xã hội. Chính trị, pháp luật, đạo đức, tư tưởng có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển kinh tế; hoạt động của cá nhân kiệt xuất hay phong trào quần chúng có thể đẩy nhanh hoặc làm chậm quá trình lịch sử. Marx và Engels đã nhiều lần nhấn mạnh rằng họ chỉ khẳng định yếu tố kinh tế là nền tảng quyết định trong quá trình lâu dài, chứ không phải là yếu tố duy nhất quyết định mọi thứ ngay lập tức.

Phủ nhận vai trò ý thức

Một hiểu lầm khác là cho rằng chủ nghĩa duy vật lịch sử phủ nhận hoàn toàn vai trò của ý thức con người. Thực tế không phải vậy. Con người hành động dựa trên ý thức, mục tiêu, lý tưởng của mình. Các cuộc cách mạng, phong trào đấu tranh đều cần có hệ tư tưởng dẫn đường, có sự giác ngộ của quần chúng.

Chủ nghĩa duy vật lịch sử chỉ nhấn mạnh rằng ý thức đó không phải tự nhiên mà có, nó được sinh ra từ những điều kiện sống vật chất nhất định và phản ánh những điều kiện đó. Ý thức chỉ có sức mạnh cải tạo hiện thực khi nó phản ánh đúng quy luật khách quan của sự phát triển xã hội (mà quy luật này có gốc rễ trong điều kiện vật chất) và được đông đảo quần chúng nhân dân đón nhận. Tinh thần “không có gì quý hơn độc lập tự do” của dân tộc Việt Nam, tuy là một giá trị tinh thần cao quý, nhưng nó chỉ có thể trở thành sức mạnh vật chất to lớn khi được đặt trong bối cảnh một dân tộc bị áp bức, bóc lột (điều kiện vật chất) và được dẫn dắt bởi đường lối cách mạng đúng đắn.

• Trích dẫn chuyên gia giả định: ThS. Bùi Thị Hoa, một nhà nghiên cứu trẻ, lưu ý: “Việc hiểu sai chủ nghĩa duy vật lịch sử thành duy vật kinh tế đơn giản có thể dẫn đến thái độ thụ động, cho rằng mọi thứ đều do kinh tế quyết định nên con người không cần làm gì. Nhưng thực tế, lý thuyết này lại nhấn mạnh vai trò chủ động, cách mạng của con người trong việc nhận thức quy luật và hành động để thay đổi xã hội theo hướng tiến bộ hơn.”

Áp dụng Chủ nghĩa Duy vật Lịch sử vào Việc Phân tích cho Báo Cáo Thực Tập và Nghiên Cứu

Đối với sinh viên đang làm báo cáo thực tập hoặc các nghiên cứu khoa học, chủ nghĩa duy vật lịch sử cung cấp một khung phân tích rất hữu ích, đặc biệt là khi bạn nghiên cứu về các tổ chức, ngành nghề, hoặc các vấn đề xã hội liên quan đến hoạt động kinh tế.

Làm sao để áp dụng?

1. Xác định “Cơ sở hạ tầng” của đối tượng nghiên cứu: Nếu bạn nghiên cứu một công ty, “cơ sở hạ tầng” của nó là gì? Đó là mô hình kinh doanh, công nghệ sản xuất, cấu trúc tài chính, quan hệ lao động, chuỗi cung ứng… Nếu bạn nghiên cứu một ngành, đó là tổng thể các yếu tố kinh tế đặc trưng của ngành đó.
2. Nhận diện “Kiến trúc thượng tầng” tương ứng: Đối với công ty, đó là văn hóa doanh nghiệp, cơ cấu tổ chức, quy chế hoạt động, hệ thống quản lý, giá trị cốt lõi, thậm chí là các hoạt động xã hội, đoàn thể. Đối với ngành, đó là luật pháp, chính sách nhà nước liên quan, các hiệp hội ngành nghề, đạo đức kinh doanh, các xu hướng văn hóa ảnh hưởng đến ngành.
3. Phân tích mối quan hệ và sự tác động: “Cơ sở hạ tầng” (mô hình kinh doanh, công nghệ) đang định hình “kiến trúc thượng tầng” (văn hóa, quản lý) của công ty bạn thực tập như thế nào? Ngược lại, các yếu tố “kiến trúc thượng tầng” (ví dụ: chính sách mới của nhà nước, sự thay đổi trong thị hiếu người tiêu dùng – một yếu tố của ý thức xã hội nhưng ảnh hưởng trực tiếp đến kinh tế) đang tác động ngược lại đến hoạt động sản xuất kinh doanh của công ty hay ngành đó ra sao?
4. Tìm kiếm mâu thuẫn và động lực thay đổi: Có mâu thuẫn nào giữa “lực lượng sản xuất” (công nghệ mới, kỹ năng nhân viên) và “quan hệ sản xuất” (cơ cấu tổ chức cũ kỹ, quy trình làm việc cứng nhắc, chính sách lương thưởng không phù hợp) trong công ty không? Những mâu thuẫn này đang tạo ra sức ép nào cho sự thay đổi? Sự ra đời của công nghệ mới (ví dụ: AI trong marketing) đang đòi hỏi những thay đổi gì trong cách làm việc, cách tổ chức đội ngũ (quan hệ sản xuất)?
5. Định vị đối tượng nghiên cứu trong “Hình thái kinh tế xã hội” chung: Công ty/ngành bạn nghiên cứu hoạt động trong bối cảnh hình thái kinh tế xã hội nào (kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam)? Bối cảnh chung này tạo ra những cơ hội và thách thức gì cho đối tượng nghiên cứu của bạn?

Việc áp dụng lăng kính chủ nghĩa duy vật lịch sử vào báo cáo thực tập giúp bài viết của bạn không chỉ dừng lại ở việc mô tả hiện trạng mà còn đi sâu vào phân tích nguyên nhân gốc rễ, dự báo xu hướng và đề xuất giải pháp có cơ sở khoa học hơn. Nó biến báo cáo của bạn từ một bản tổng hợp thông tin thành một công trình phân tích sâu sắc.

Việc phân tích sâu sắc các yếu tố kinh tế, xã hội, và cách chúng định hình môi trường hoạt động của doanh nghiệp hay ngành nghề là một điểm cộng lớn trong bất kỳ báo cáo thực tập hay đề án nghiên cứu nào. Nó cho thấy bạn có khả năng tư duy phản biện và nhìn nhận vấn đề một cách toàn diện.

Kết luận

Chủ nghĩa duy vật lịch sử không chỉ là một chương trong giáo trình triết học Mác-Lênin, mà là một hệ thống tư duy mạnh mẽ, giúp chúng ta lý giải một cách khoa học về sự vận động, thay đổi của xã hội loài người xuyên suốt lịch sử. Nó dạy chúng ta rằng nền tảng vật chất, kinh tế đóng vai trò quyết định trong việc hình thành và biến đổi các cấu trúc xã hội, từ chính trị, pháp luật đến văn hóa, tư tưởng.

Tuy nhiên, nó không phải là thuyết định mệnh hay duy vật kinh tế đơn giản. Nó vẫn đề cao vai trò của yếu tố ý thức, chính trị và sự chủ động của con người trong việc nhận thức quy luật và tác động vào tiến trình lịch sử. Hiểu và vận dụng chủ nghĩa duy vật lịch sử giúp chúng ta có cái nhìn sâu sắc hơn về thế giới, phân tích được gốc rễ của các vấn đề xã hội phức tạp và trang bị cho mình một phương pháp luận sắc bén cho việc học tập, nghiên cứu, đặc biệt là trong các lĩnh vực khoa học xã hội.

Hãy thử áp dụng lăng kính này vào việc phân tích các hiện tượng, vấn đề mà bạn quan tâm trong cuộc sống hàng ngày hoặc trong các bài nghiên cứu, báo cáo sắp tới. Bạn sẽ thấy thế giới mở ra trước mắt mình một cách có hệ thống và logic hơn rất nhiều. Đó chính là sức mạnh vượt thời gian của chủ nghĩa duy vật lịch sử.