Giá trị thặng dư biểu hiện ra sao trong nền kinh tế thị trường?

Chào bạn,

Bạn có bao giờ tự hỏi, tại sao trong nền kinh tế của chúng ta, có những người làm việc cật lực cả đời mà vẫn chỉ đủ ăn, trong khi những người khác, dường như chỉ “đầu tư” tiền bạc, lại ngày càng giàu có? Nghe có vẻ đơn giản, nhưng đằng sau bức tranh sôi động của mua bán, sản xuất ấy là một khái niệm cốt lõi của kinh tế chính trị: giá trị thặng dư. Tuy nhiên, trong đời sống hàng ngày, chúng ta ít khi thấy cụm từ “giá trị thặng dư” xuất hiện một cách trực tiếp. Nó không nằm trên hóa đơn bán hàng, cũng chẳng ghi rõ trong hợp đồng lao động. Thay vào đó, giá trị thặng dư “biến hình” và biểu hiện ra dưới rất nhiều hình thức quen thuộc trong nền kinh tế thị trường mà chúng ta tương tác hàng ngày. Hiểu rõ các hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư trong nền kinh tế thị trường không chỉ giúp bạn nhìn thấu bản chất vận động của dòng chảy tiền tệ, mà còn là chìa khóa để phân tích sâu sắc hơn các hoạt động kinh doanh, tài chính, thậm chí là hiểu hơn về cơ cấu xã hội.

Vậy, giá trị thặng dư là gì và nó “ẩn mình” dưới những lớp vỏ bọc nào? Chúng ta hãy cùng nhau bóc tách từng lớp một, như bóc một củ hành để xem bên trong nó có gì nhé!

Giá trị thặng dư là gì? Tại sao nó lại quan trọng đến vậy?

Trước khi nói về các “bộ mặt” khác nhau của giá trị thặng dư, chúng ta cần nhắc lại một chút về bản chất của nó. Theo lý thuyết kinh tế chính trị Mác-Lênin, giá trị thặng dư (tiếng Anh là surplus value) là phần giá trị mới được tạo ra do lao động không công của công nhân làm thuê, vượt quá giá trị sức lao động của họ.

Sản xuất giá trị thặng dư là gì?

Nói đơn giản, sản xuất giá trị thặng dư là quá trình mà nhà tư bản bỏ tư bản ra (mua máy móc, nguyên liệu và thuê công nhân), tổ chức sản xuất, và thu về một lượng giá trị lớn hơn tổng giá trị của những gì đã bỏ ra ban đầu. Phần chênh lệch đó chính là giá trị thặng dư. Nó là kết quả của việc người lao động tạo ra giá trị mới trong quá trình sản xuất, và một phần giá trị này được nhà tư bản thu về.

Hãy hình dung một người thợ làm bánh. Anh ấy dùng bột, đường, trứng (nguyên liệu – tư bản khả biến), dùng lò nướng, máy trộn (máy móc – tư bản bất biến). Thời gian làm việc của anh tạo ra giá trị mới. Giá trị sức lao động của anh được trả bằng tiền lương (ví dụ: 100k/ngày). Nhưng trong ngày làm việc đó, anh tạo ra lượng bánh trị giá 300k (sau khi trừ đi chi phí bột, đường…). Phần chênh lệch 200k kia (trừ đi khấu hao máy móc) chính là giá trị mới anh tạo ra, vượt quá tiền lương anh nhận. Đó là giá trị thặng dư ban đầu được tạo ra trong quá trình sản xuất.

Giá trị thặng dư không tự nhiên sinh ra từ tiền hay từ máy móc, mà chỉ có thể sinh ra từ lao động sống của người công nhân làm thuê. Nó là nguồn gốc chính của sự giàu có và tích lũy tư bản trong nền kinh tế thị trường.

Tại sao giá trị thặng dư lại “biến hình” trong nền kinh tế thị trường?

Giá trị thặng dư được tạo ra trong lĩnh vực sản xuất. Tuy nhiên, trong nền kinh tế thị trường hiện đại, hoạt động kinh tế không chỉ giới hạn ở sản xuất. Tư bản vận động qua nhiều giai đoạn: sản xuất, lưu thông (mua bán), tài chính, sở hữu đất đai… Khi giá trị thặng dư “lăn lộn” qua các lĩnh vực này, nó không còn giữ nguyên hình hài ban đầu nữa mà khoác lên mình những “bộ áo” mới, những cái tên khác nhau, phản ánh vai trò và cách phân chia của nó giữa các nhóm tư bản khác nhau (tư bản công nghiệp, tư bản thương nghiệp, tư bản tài chính, địa chủ tư bản chủ nghĩa).

Từ giá trị thặng dư trừu tượng đến các hình thức cụ thể?

Giá trị thặng dư ban đầu là một khái niệm kinh tế chính trị trừu tượng, thể hiện phần lao động không công bị chiếm đoạt. Nhưng khi nó được hiện thực hóa thông qua việc bán sản phẩm và phân phối lại trong xã hội, nó cần có những hình thức cụ thể, dễ đo lường và tính toán trong hoạt động kinh doanh. Các hình thức này giúp các nhà tư bản thuộc các lĩnh vực khác nhau tính toán hiệu quả đầu tư và phân chia lợi ích.

Hãy tưởng tượng giá trị thặng dư giống như một chiếc bánh kem khổng lồ được làm ra từ công sức của người thợ làm bánh (người lao động). Chiếc bánh này sau đó được cắt ra thành nhiều miếng khác nhau để chia cho những người có đóng góp (dưới góc độ tư bản) vào quá trình làm bánh và phân phối bánh ra thị trường. Mỗi “miếng bánh” đó chính là một hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư.

Các hình thức biểu hiện chính của giá trị thặng dư trong nền kinh tế thị trường

Trong nền kinh tế thị trường, giá trị thặng dư chủ yếu biểu hiện ra dưới bốn hình thức chính, mà bạn chắc chắn đã nghe đến hàng ngày: Lợi nhuận, Lợi tức, Địa tô, và Lợi nhuận thương nghiệp.

1. Lợi nhuận (Profit) là gì và tại sao lại là hình thức phổ biến nhất?

Lợi nhuận là hình thức biểu hiện phổ biến và trực tiếp nhất của giá trị thặng dư. Nó là cái tên mà các nhà tư bản sản xuất dùng để gọi phần chênh lệch giữa giá bán sản phẩm và chi phí sản xuất bỏ ra.

Nói một cách chính xác hơn theo quan điểm kinh tế chính trị Mác-Lênin, lợi nhuận (ký hiệu là p) là giá trị thặng dư (m) được quan niệm như con đẻ của toàn bộ tư bản ứng trước (c + v), chứ không chỉ là con đẻ của tư bản khả biến (v) đã bỏ ra để mua sức lao động. Công thức tính lợi nhuận thông thường là: Doanh thu – Chi phí = Lợi nhuận.

Tại sao nó là hình thức phổ biến nhất? Đơn giản vì nó gắn liền trực tiếp với hoạt động sản xuất kinh doanh của đa số doanh nghiệp. Khi bạn nhìn vào báo cáo tài chính của một công ty, điều đầu tiên bạn chú ý thường là dòng “Lợi nhuận sau thuế”. Đó chính là phần giá trị thặng dư (và các khoản thu nhập khác nếu có) mà chủ doanh nghiệp thu về.

Trong thực tế, nhà tư bản sản xuất tính toán hiệu quả đầu tư dựa trên tỷ suất lợi nhuận (tỷ lệ giữa lợi nhuận và tổng tư bản đầu tư), chứ ít khi tính toán dựa trên tỷ suất giá trị thặng dư (tỷ lệ giữa giá trị thặng dư và tư bản khả biến). Điều này là do lợi nhuận phản ánh hiệu quả sử dụng toàn bộ tư bản, bao gồm cả máy móc, nhà xưởng (tư bản bất biến) và tiền lương (tư bản khả biến).

Ví dụ: Một doanh nghiệp bỏ ra 10 tỷ đồng đầu tư (8 tỷ mua máy móc, nhà xưởng; 2 tỷ trả lương). Sau một năm sản xuất, họ thu về doanh thu 13 tỷ, chi phí nguyên vật liệu, năng lượng… hết 1 tỷ. Tổng chi phí sản xuất trực tiếp là 8 tỷ (khấu hao máy móc) + 2 tỷ (lương) + 1 tỷ (nguyên vật liệu) = 11 tỷ. Doanh thu 13 tỷ – Chi phí 11 tỷ = Lợi nhuận 2 tỷ. Lợi nhuận 2 tỷ này chính là giá trị thặng dư được tạo ra, biểu hiện dưới hình thức lợi nhuận.

Lợi nhuận gộp và lợi nhuận ròng khác nhau thế nào?

Lợi nhuận gộp (Gross Profit) là chênh lệch giữa doanh thu bán hàng và giá vốn hàng bán (chi phí trực tiếp liên quan đến việc sản xuất ra sản phẩm/dịch vụ). Lợi nhuận ròng (Net Profit) là lợi nhuận còn lại sau khi đã trừ tất cả các chi phí, bao gồm cả chi phí hoạt động, chi phí lãi vay, thuế thu nhập doanh nghiệp… Lợi nhuận ròng là con số cuối cùng cho thấy hiệu quả kinh doanh thực tế.

2. Lợi tức (Interest) – “Cái giá” của việc sử dụng tiền tư bản vay mượn?

Lợi tức là hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư mà tư bản cho vay (tư bản tài chính, ngân hàng) nhận được. Nó là phần giá trị thặng dư mà nhà tư bản đi vay phải trả cho nhà tư bản cho vay vì đã sử dụng khoản tiền vay đó như tư bản để kinh doanh và tạo ra giá trị thặng dư.

Trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta quen thuộc với lợi tức dưới dạng lãi suất ngân hàng. Khi bạn gửi tiền vào ngân hàng, bạn nhận được lãi suất. Khi doanh nghiệp vay tiền ngân hàng để mở rộng sản xuất, họ phải trả lãi vay. Khoản lãi vay đó chính là lợi tức.

Vậy, lợi tức từ đâu mà ra? Nó không phải tự nhiên sinh ra từ tiền. Tiền chỉ là khả năng tạo ra giá trị thặng dư khi nó được sử dụng như tư bản trong sản xuất hoặc lưu thông. Nhà tư bản đi vay dùng tiền đó để thuê công nhân, mua nguyên liệu, sản xuất hàng hóa và tạo ra giá trị thặng dư. Một phần trong số giá trị thặng dư đó sẽ được trích ra để trả cho nhà tư bản cho vay dưới dạng lợi tức.

Lợi tức được tính toán dựa trên tỷ suất lợi tức (lãi suất), là tỷ lệ phần trăm giữa tổng số lợi tức thu được và số tiền cho vay. Tỷ suất lợi tức phụ thuộc vào nhiều yếu tố như cung cầu vốn vay, lạm phát, chính sách tiền tệ của ngân hàng trung ương…

Ví dụ: Một doanh nghiệp cần 5 tỷ đồng để mua máy móc mới. Thay vì dùng hết vốn tự có, họ vay ngân hàng 3 tỷ đồng với lãi suất 10%/năm. Cuối năm, họ phải trả cho ngân hàng 3 tỷ * 10% = 300 triệu đồng tiền lãi. Khoản 300 triệu này là một phần của tổng giá trị thặng dư mà doanh nghiệp đó đã tạo ra trong năm, được trích ra để trả cho ngân hàng (nhà tư bản cho vay) dưới dạng lợi tức.

Ai nhận được lợi tức trong nền kinh tế thị trường?

Trong nền kinh tế thị trường, các chủ thể nhận được lợi tức chủ yếu là các tổ chức tài chính như ngân hàng, công ty tín dụng, quỹ đầu tư khi họ cho vay hoặc đầu tư vào các công cụ nợ. Các cá nhân gửi tiền tiết kiệm vào ngân hàng cũng nhận được lợi tức (dưới dạng lãi suất tiền gửi).

3. Địa tô (Rent) – Khi đất đai cũng “đẻ” ra giá trị thặng dư?

Địa tô là hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư mà chủ sở hữu đất đai nhận được khi cho tư bản thuê đất để sản xuất hoặc kinh doanh. Giống như lợi tức, địa tô không phải do bản thân đất đai “đẻ” ra. Đất đai là yếu tố sản xuất cần thiết, nhưng giá trị và giá trị thặng dư chỉ có thể được tạo ra bởi lao động.

Nhà tư bản thuê đất sử dụng lao động trên mảnh đất đó để sản xuất (nông nghiệp, công nghiệp, xây dựng…) hoặc kinh doanh (mở cửa hàng, văn phòng…). Quá trình này tạo ra giá trị thặng dư. Do đất đai thuộc quyền sở hữu của địa chủ (hoặc nhà nước, cá nhân khác), nhà tư bản thuê đất phải trích một phần giá trị thặng dư mình tạo ra để trả cho chủ sở hữu đất dưới dạng địa tô.

Địa tô có nhiều loại khác nhau tùy thuộc vào điều kiện sử dụng đất:

• Địa tô chênh lệch: Phát sinh do sự khác nhau về độ màu mỡ của đất, vị trí địa lý (gần thị trường, giao thông thuận lợi), hoặc do áp dụng các phương pháp canh tác/sản xuất tiên tiến trên đất. Đất tốt hơn hoặc vị trí đẹp hơn sẽ tạo ra nhiều giá trị thặng dư hơn (hoặc tiết kiệm chi phí hơn), và chủ đất có thể đòi hỏi một phần giá trị thặng dư “chênh lệch” đó.
• Địa tô tuyệt đối: Phát sinh trên mọi loại đất tư bản chủ nghĩa, không phụ thuộc vào độ màu mỡ hay vị trí. Nó tồn tại do độc quyền sở hữu ruộng đất và việc cung cấp đất nông nghiệp (hoặc đất sử dụng nói chung) bị giới hạn. Nhà tư bản buộc phải trả một khoản địa tô nhất định để có đất kinh doanh, và khoản này được lấy từ phần giá trị thặng dư được tạo ra.

Địa tô không chỉ giới hạn trong nông nghiệp. Trong nền kinh tế thị trường hiện đại, địa tô còn bao gồm tiền thuê nhà, thuê văn phòng, thuê mặt bằng kinh doanh. Đó là lý do tại sao giá thuê mặt bằng ở những vị trí đắc địa trong trung tâm thành phố lại cực kỳ cao – nó phản ánh khả năng tạo ra giá trị thặng dư (dưới dạng lợi nhuận thương nghiệp hoặc lợi nhuận sản xuất) lớn hơn tại những vị trí đó, và chủ sở hữu bất động sản sẽ đòi hỏi một phần đáng kể của sự “chênh lệch” đó.

Ví dụ: Một chủ quán cà phê thuê mặt bằng ở phố cổ Hà Nội với giá 100 triệu/tháng. Tại vị trí này, lượng khách đông, doanh thu cao, tạo ra một lượng giá trị thặng dư lớn. Chủ quán phải trích một phần đáng kể của giá trị thặng dư đó để trả tiền thuê mặt bằng cho chủ nhà. Trong khi đó, một quán cà phê khác ở vị trí xa trung tâm hơn có thể chỉ mất 10 triệu/tháng tiền thuê. Khoản chênh lệch này (và cả khoản 10 triệu kia) chính là địa tô.

Có mấy loại địa tô chính theo kinh tế chính trị Mác-Lênin?

Theo kinh tế chính trị Mác-Lênin, có hai loại địa tô chính là địa tô chênh lệch và địa tô tuyệt đối. Địa tô chênh lệch gắn với điều kiện sản xuất trên đất đai (độ màu mỡ, vị trí, đầu tư thâm canh), còn địa tô tuyệt đối gắn với độc quyền sở hữu ruộng đất và tồn tại trên mọi loại đất tư bản chủ nghĩa.

4. Lợi nhuận thương nghiệp (Commercial Profit) – Lợi từ lưu thông hàng hóa?

Lợi nhuận thương nghiệp là hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư mà các nhà tư bản kinh doanh trong lĩnh vực lưu thông (buôn bán, phân phối) thu được. Những người hoạt động trong lĩnh vực này không trực tiếp tạo ra giá trị thặng dư (vì giá trị thặng dư được tạo ra trong sản xuất), nhưng họ tham gia vào quá trình hiện thực hóa giá trị và giá trị thặng dư bằng cách đưa hàng hóa từ nơi sản xuất đến tay người tiêu dùng.

Vậy, lợi nhuận thương nghiệp từ đâu mà có? Nó là một phần của giá trị thặng dư được tạo ra trong lĩnh vực sản xuất, sau đó được “nhường” lại cho tư bản thương nghiệp. Nhà tư bản thương nghiệp mua hàng từ nhà tư bản sản xuất với giá thấp hơn giá trị thực của nó (hoặc thấp hơn giá bán cuối cùng cho người tiêu dùng), rồi bán ra với giá cao hơn để kiếm lời. Khoản lời này chính là lợi nhuận thương nghiệp.

Tại sao nhà tư bản sản xuất lại sẵn sàng “nhường” một phần giá trị thặng dư cho nhà tư bản thương nghiệp? Bởi vì nhà tư bản thương nghiệp giúp họ giải phóng hàng tồn kho, đẩy nhanh tốc độ chu chuyển của tư bản (biến hàng hóa thành tiền nhanh hơn), từ đó giúp nhà tư bản sản xuất có thể tái đầu tư và tiếp tục quá trình sản xuất, tạo ra nhiều giá trị thặng dư hơn trong cùng một khoảng thời gian. Nói cách khác, việc “chia sẻ” một phần giá trị thặng dư cho tư bản thương nghiệp giúp tư bản sản xuất kiếm được tổng giá trị thặng dư nhiều hơn so với việc tự mình tổ chức toàn bộ khâu lưu thông.

Các cửa hàng bán lẻ, siêu thị, sàn thương mại điện tử… là những ví dụ điển hình của hoạt động kinh doanh thương nghiệp. Lợi nhuận mà họ thu được từ việc mua đi bán lại chính là lợi nhuận thương nghiệp.

Ví dụ: Một nhà máy sản xuất giày bán buôn cho một chuỗi cửa hàng giày với giá 500.000 VNĐ/đôi. Chuỗi cửa hàng bán lẻ này bán lại cho người tiêu dùng với giá 700.000 VNĐ/đôi. Chênh lệch 200.000 VNĐ/đôi (trừ đi chi phí vận chuyển, thuê mặt bằng, lương nhân viên bán hàng…) chính là lợi nhuận thương nghiệp mà chuỗi cửa hàng thu được. Khoản lợi nhuận này vốn là một phần của giá trị thặng dư được tạo ra trong nhà máy sản xuất giày.

Lợi nhuận thương nghiệp có tạo ra giá trị thặng dư mới không?

Không. Lợi nhuận thương nghiệp không tạo ra giá trị thặng dư mới. Giá trị thặng dư chỉ được tạo ra trong lĩnh vực sản xuất nhờ lao động sống của công nhân. Lợi nhuận thương nghiệp chỉ là sự phân chia lại một phần giá trị thặng dư đã được tạo ra ở khâu sản xuất. Nó là kết quả của việc tư bản thương nghiệp tham gia vào quá trình lưu thông, giúp hiện thực hóa giá trị và giá trị thặng dư nhanh hơn.

Mối liên hệ giữa các hình thức biểu hiện này là gì?

Bạn thấy đấy, Lợi nhuận (của nhà tư bản sản xuất), Lợi tức (của nhà tư bản cho vay), Địa tô (của chủ sở hữu đất đai), và Lợi nhuận thương nghiệp (của nhà tư bản thương nghiệp) dù mang những cái tên khác nhau, nhưng tất cả đều có chung một nguồn gốc duy nhất: giá trị thặng dư được tạo ra trong quá trình sản xuất.

Chúng giống như các lát cắt khác nhau của cùng một chiếc bánh lớn. Chiếc bánh đó là tổng giá trị thặng dư mà toàn bộ nền kinh tế tạo ra. Tùy thuộc vào việc bạn là ai trong nền kinh tế này (chủ nhà máy, chủ ngân hàng, chủ đất, hay chủ cửa hàng bán lẻ), bạn sẽ nhận được một phần của chiếc bánh đó dưới hình thức tương ứng.

• Nhà tư bản sản xuất nhận phần lớn nhất, gọi là lợi nhuận (sau khi đã trả lãi và thuê đất).
• Nhà tư bản cho vay nhận một phần dưới dạng lợi tức.
• Chủ đất nhận một phần dưới dạng địa tô.
• Nhà tư bản thương nghiệp nhận một phần dưới dạng lợi nhuận thương nghiệp.

Tổng của lợi nhuận (còn lại), lợi tức, địa tô, lợi nhuận thương nghiệp… chính là tổng giá trị thặng dư được tạo ra trong xã hội. Sự phân chia này diễn ra dựa trên quyền sở hữu tư bản dưới các hình thái khác nhau (tư bản sản xuất, tư bản tài chính, quyền sở hữu đất đai, tư bản thương nghiệp) và sự cạnh tranh giữa các nhóm tư bản.

Tại sao việc hiểu các hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư lại quan trọng cho sinh viên/người đi làm?

Bạn có thể nghĩ: “Ồ, đây là lý thuyết kinh tế chính trị khô khan, liên quan gì đến tôi, một người sắp đi thực tập hay mới đi làm?” Sai rồi bạn ạ! Hiểu rõ bản chất và các hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư trong nền kinh tế thị trường cực kỳ quan trọng và hữu ích, đặc biệt khi bạn cần làm báo cáo thực tập, luận văn, hoặc đơn giản là muốn hiểu hơn về thế giới kinh doanh xung quanh mình.

• Phân tích tài chính doanh nghiệp: Khi xem báo cáo tài chính của một công ty, bạn sẽ thấy các khoản mục như doanh thu, chi phí giá vốn, chi phí lãi vay, chi phí thuê mặt bằng, lợi nhuận sau thuế… Những con số này không chỉ là số liệu kế toán khô khan. Chúng chính là sự biểu hiện của các khái niệm kinh tế chính trị mà chúng ta vừa thảo luận. Lợi nhuận ròng phản ánh lượng giá trị thặng dư mà doanh nghiệp thu về (sau khi đã chia sẻ cho ngân hàng và chủ đất). Chi phí lãi vay là lợi tức. Chi phí thuê mặt bằng là địa tô. Phân tích sự biến động của các khoản mục này giúp bạn đánh giá hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp, cấu trúc chi phí của họ, và cách họ tạo ra/phân phối giá trị.
• Hiểu mô hình kinh doanh: Một doanh nghiệp có thể kiếm tiền chủ yếu từ sản xuất (lợi nhuận sản xuất), từ việc buôn bán (lợi nhuận thương nghiệp), từ việc cho vay (lợi tức), hay từ việc cho thuê tài sản (địa tô). Hiểu được mô hình kinh doanh cốt lõi của công ty giúp bạn phân tích sâu hơn về ngành nghề, rủi ro và tiềm năng phát triển của họ.
• Nghiên cứu thị trường và ngành: Tại sao ngành ngân hàng lại khác ngành sản xuất giày? Tại sao giá bất động sản lại ảnh hưởng lớn đến chi phí kinh doanh? Đó là vì mỗi ngành tập trung vào việc thu nhận giá trị thặng dư dưới những hình thức khác nhau. Ngành ngân hàng sống chủ yếu bằng lợi tức; ngành bất động sản liên quan chặt chẽ đến địa tô; ngành sản xuất dựa vào lợi nhuận từ quá trình sản xuất; ngành bán lẻ dựa vào lợi nhuận thương nghiệp.
• Viết báo cáo, luận văn: Khi phân tích kinh tế vĩ mô, vi mô hay một doanh nghiệp cụ thể, việc sử dụng các khái niệm như giá trị thặng dư và các hình thức biểu hiện của nó giúp bài viết của bạn có chiều sâu lý luận, thể hiện khả năng phân tích vấn đề từ gốc rễ. Bạn có thể lồng ghép kiến thức này vào phần cơ sở lý luận hoặc phần phân tích thực trạng trong báo cáo thực tập của mình.

Tiến sĩ Lê Minh Khoa, một chuyên gia kinh tế lâu năm, từng chia sẻ:

“Nhiều bạn sinh viên ngại các môn kinh tế chính trị vì cho rằng nó trừu tượng. Tuy nhiên, những khái niệm như giá trị thặng dư và các hình thức biểu hiện của nó lại chính là ‘bản đồ’ giúp chúng ta định vị và hiểu rõ hơn về thế giới kinh doanh phức tạp mà chúng ta đang sống và làm việc. Nhìn thấy lợi nhuận, lợi tức, địa tô, lợi nhuận thương nghiệp trong thực tế là nhìn thấy sự vận động của giá trị thặng dư, nguồn lực cốt lõi của nền kinh tế tư bản chủ nghĩa. Điều này vô cùng hữu ích khi phân tích hoạt động của doanh nghiệp hay đánh giá môi trường kinh doanh.”

Làm thế nào để nhận biết giá trị thặng dư trong thực tế khi làm báo cáo thực tập?

Nhận biết các hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư trong nền kinh tế thị trường khi làm báo cáo thực tập không có nghĩa là bạn phải tính toán cụ thể “lượng giá trị thặng dư” theo công thức lý thuyết. Thay vào đó, bạn sẽ nhận diện chúng thông qua các chỉ tiêu tài chính và hoạt động kinh doanh cụ thể của doanh nghiệp nơi bạn thực tập.

Dưới đây là một số gợi ý:

1. Xem Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh (Income Statement):

   • Lợi nhuận gộp (Gross Profit): Đây là dấu hiệu đầu tiên về khả năng tạo ra giá trị (vượt quá chi phí nguyên vật liệu, nhân công trực tiếp). Phần lớn giá trị thặng dư tiềm năng nằm ở đây.
   • Lợi nhuận từ hoạt động kinh doanh (Operating Profit/EBIT): Lợi nhuận sau khi trừ đi chi phí hoạt động (lương nhân viên gián tiếp, chi phí quản lý, bán hàng…). Con số này phản ánh hiệu quả sản xuất và kinh doanh cốt lõi.
   • Chi phí lãi vay (Interest Expense): Khoản này thể hiện lượng lợi tức mà doanh nghiệp phải trả cho các khoản vay.
   • Lợi nhuận trước thuế (Profit Before Tax) và Lợi nhuận sau thuế (Net Profit): Đây chính là lợi nhuận cuối cùng của doanh nghiệp, phần lớn là giá trị thặng dư được giữ lại sau khi đã phân chia một phần cho ngân hàng, chủ đất (thông qua chi phí thuê nếu có) và nhà nước (qua thuế).

2. Xem Bảng cân đối kế toán (Balance Sheet):

   • Tài sản cố định hữu hình (Tangible Fixed Assets): Bao gồm nhà xưởng, máy móc, thiết bị… (tư bản bất biến). Khấu hao của chúng là một phần chi phí sản xuất.
   • Bất động sản đầu tư (Investment Properties): Nếu công ty có khoản mục này, doanh thu từ việc cho thuê bất động sản đó chính là địa tô mà công ty thu về.
   • Các khoản vay (Loans/Borrowings): Nguồn vốn vay này phải trả lợi tức.

3. Xem Báo cáo lưu chuyển tiền tệ (Cash Flow Statement):

   • Dòng tiền từ hoạt động kinh doanh thường phản ánh kết quả tạo ra giá trị. Dòng tiền từ hoạt động tài chính thể hiện việc vay mượn và trả nợ, liên quan đến lợi tức. Dòng tiền từ hoạt động đầu tư có thể liên quan đến mua sắm tài sản cố định (tư bản bất biến) hoặc bất động sản.

4. Phân tích mô hình kinh doanh:

   • Công ty sản xuất hay thương mại? Sản xuất thì trọng tâm là tối ưu hóa quy trình để tăng giá trị thặng dư tạo ra và giảm chi phí. Thương mại thì trọng tâm là tối ưu hóa chuỗi cung ứng và bán lẻ để tăng lợi nhuận thương nghiệp.
   • Công ty có vay nợ nhiều không? Tỷ lệ nợ trên vốn chủ sở hữu cao chứng tỏ họ phụ thuộc nhiều vào tư bản cho vay và sẽ phải trả nhiều lợi tức.
   • Chi phí thuê mặt bằng/nhà xưởng có lớn không? Đặc biệt đối với các ngành dịch vụ, bán lẻ, ăn uống, chi phí này (địa tô) có thể chiếm tỷ trọng đáng kể.

Bằng cách liên kết các con số và hoạt động thực tế trong báo cáo của doanh nghiệp với các khái niệm lý thuyết về các hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư trong nền kinh tế thị trường, bạn sẽ không chỉ hoàn thành báo cáo thực tập một cách đầy đủ số liệu mà còn thể hiện được chiều sâu phân tích và kiến thức nền tảng vững chắc của mình. Điều này chắc chắn sẽ gây ấn tượng tốt với người hướng dẫn và giúp bạn hiểu rõ hơn về “cuộc chơi” kinh tế.

Kết luận

Vậy là chúng ta đã cùng nhau khám phá các hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư trong nền kinh tế thị trường: Lợi nhuận, Lợi tức, Địa tô và Lợi nhuận thương nghiệp. Dù mang những tên gọi khác nhau và xuất hiện ở những lĩnh vực khác nhau (sản xuất, tài chính, đất đai, lưu thông), tất cả đều là những “bộ áo” mà giá trị thặng dư khoác lên mình khi nó được phân phối giữa các nhà tư bản trong nền kinh tế.

Hiểu rõ bản chất chung và sự khác biệt trong hình thức biểu hiện của chúng không chỉ là kiến thức lý thuyết quan trọng mà còn là công cụ sắc bén giúp bạn “giải mã” bức tranh kinh tế phức tạp, phân tích hoạt động của doanh nghiệp một cách sâu sắc hơn.

Đừng ngại áp dụng những kiến thức này khi bạn đọc báo cáo tài chính, nghiên cứu một ngành nghề hay chuẩn bị cho báo cáo thực tập sắp tới nhé. Hãy thử nhìn vào những con số lợi nhuận, lãi vay, chi phí thuê… dưới góc độ của giá trị thặng dư, bạn sẽ thấy mọi thứ trở nên ý nghĩa và kết nối với nhau một cách logic hơn rất nhiều. Đó chính là cách biến lý thuyết thành công cụ thực hành hiệu quả! Chúc bạn thành công trong việc khám phá và ứng dụng những kiến thức thú vị này!